“Toys are like the child’s words and play is the child’s language.” – Google.
Tạm dịch: “Đồ chơi là từ vựng và chơi là ngôn ngữ của trẻ con.”
Chơi và những khó khăn khi chơi ở trẻ Tự kỷ.
Chơi là một trong những cách thức trị liệu về mặt tâm lý dành cho trẻ tự kỷ tuổi từ 3 đến 12. Ở gia đình và trường học, một số lý thuyết về chơi (play theory) cho rằng các giáo viên hoặc phụ huynh nên tạo cơ hội và dành nhiều thời gian sinh hoạt cùng trẻ tự kỷ trong những căn phòng có trang bị nhiều công cụ khác nhau nhằm mục đích hỗ trợ các em về mặt vận động (exercise), hành vi (behavior), học tập (learning), thư giản (entertainment), v.v…
Nhưng bao giờ cũng vậy, nói thì dễ chứ thật tình chơi mà học, học mà chơi đối với trẻ tự kỷ chẳng dễ chút nào. Nhiều phụ huynh bỏ cuộc vì điều kiện kinh tế eo hẹp, không gian có giới hạn, nhất là thời gian phải vật lộn kiếm sống, không cho phép mình thực hiện những điều mình mong muốn, các bạn ạ.
Nói chung, chơi với trẻ tự kỷ đòi hỏi người dẫn dắt (facilitator) phải có sự nhẫn nại và bền chí, hiểu rõ và chấp nhận cách chơi của các em qua từng giai đoạn khác nhau. So với các trẻ bình thường và cùng độ tuổi, cách chơi của trẻ tự kỷ thường đơn điệu, thiếu sự nhập vai và diễn đạt có ý nghĩa (role playing), bởi đa số thường bị cuốn hút vào những vật thể không phải là đồ chơi, và nếu có chơi thì đó chỉ là sự mê mẩn, tự kích thích với vài bộ phận của một số đồ chơi nào đó, chẳng hạn thích tháo rời bánh xe, quay vòng chong chóng của máy bay …
Đương nhiên, chơi với trẻ tự kỷ là giúp các em phát triển kỹ năng vận động thô và vận động tinh ( gross and fine motor skills), kỹ năng ngôn ngữ (language skills), kỹ năng giao tiếp xã hội (social skills), biết suy nghĩ và giải quyết vấn đề trong sinh hoạt, học tập. Nhưng mình thấy, trẻ tự kỷ thích chơi và thường gặp khó khăn về cách chơi, kiểu chơi nào đó là chuyện thường tình. Nói cách khác nhiều trẻ tự kỷ có khả năng chơi rất hạn chế, chỉ chơi và chơi hoài với vài thứ quen thuộc, hoặc chơi có tính cách lặp đi lặp lại, không có chủ đích so với những trẻ không bị tự kỷ và cùng độ tuổi hay cấp lớp. Cho nên, các chuyên gia cho rằng điều quan trọng nhất chính là giáo viên, phụ huynh phải hiểu kiểu chơi, cách chơi như thế nào cho phù hợp với khả năng hiện tại của con em (present level of playing skills).
Các kiểu chơi và cấp độ chơi để phát triển kĩ năng chơi ở trẻ tự kỷ
Kiểu chơi (types of play) với trẻ tự kỷ rất đa dạng, tùy vào từng giai đoạn phát triển và bao gồm:
1, Kiểu chơi dựa vào cảm giác (sensory play):
Đầu tiên, đừng nản lòng khi thấy trẻ tự kỷ trải nghiệm cảm giác bằng cách nhìn chăm vật thể, nhặt lên rồi nếm, ngửi, quăng ném xuống đất. Vật thể gây sự chú tâm cho trẻ tự kỷ không chỉ là đồ chơi, mà còn là bất cứ những gì trẻ tìm thấy quanh mình.
2, Kiểu chơi tìm hiểu (exploratory play):
Thay vì chơi, trẻ tự kỷ chỉ muốn khám phá sự khác lạ của vật thể trên sàn. Ví dụ, trẻ thích bức tóc búp bế, xé nát gấu bông, nhai liếm xe, tầu lửa. Ở giai đoạn nầy, các chuyên gia cho rằng trẻ tự kỷ bắt đầu muốn khám phá sự khác biệt về mầu sắc, hình thể, kích cở của vật thể, và cách hay nhất là phụ huynh nên tạo cơ hội cho trẻ tự kỷ khám phá nhiều điều mới lạ hơn.
3, Kiểu chơi có tác động khi sờ chạm (cause-and-effect play):
Một số đồ chơi có thể áp dụng để dạy trẻ tự kỷ biết hành động như thế nào để tạo nên kết quả trẻ mong muốn. Chẳng hạn, trẻ ấn nút thì tầu lửa sẽ rú lên và chạy, hoặc trẻ đè mạnh tay thì hình thú trong hộp sẽ trồi lên, hay trẻ dùng miệng thổi thì bong bóng nước sẽ bay ra trước mặt (bubble blowing). Kiểu chơi nầy dạy trẻ biết hành động và làm chủ tình huống. Người dẫn dắt cần hướng dẫn trẻ điều khiển hay tác động vật thể bằng cách khuyến khích, khen ngợi sự hợp tác của trẻ, rồi dựa vào đó để dạy trẻ biết đòi hỏi sự giúp đỡ hay chờ đợi đến lượt mình. Ví dụ, người lớn làm mẫu một trò chơi, rồi dừng lại, nói trẻ bắt chước làm theo.
4, Kiểu chơi có chủ đích (functional play):
Chơi có chủ đích đòi hỏi trẻ phải chơi đúng với ý nghĩa của đồ chơi. Ví dụ: Trẻ tự kỷ đập phone giả xuống sàn thay vì áp phone vào tai vờ nghe alô, hay cắn nát banh nhựa thay vì đá và rượt đuổi. Nếu trẻ tự kỷ chưa biết chơi có chủ đích thì cách hay nhất là người dẫn dắt nên ngồi đối diện, cho trẻ những đồ chơi trẻ thích, và nhập cuộc. Nếu trẻ thích quay vòng bánh xe, hãy lấy chiếc khác lật lại và đẩy chạy trên sàn, miệng giả tiếng “brrm, brrm” để gây sự phấn khích cho trẻ. Nếu trẻ không tỏ ra thích thú hay bắt chước thì lấy tay trẻ đặt lên xe, đẩy đi và nói: “Nè, đẩy xe nè! Xe chạy rồi! Giỏi, giỏi quá!”
Ghi chú: Trẻ tự kỷ phải biết cách chơi có chủ đích và đúng với ý nghĩa của đồ chơi trước khi bước vào những kiểu chơi mới, phứt tạp hơn.
5, Kiểu chơi có tính cách xây dựng (construction play):
Đây là giai đoạn trẻ tự kỷ biết lắp ráp hình ảnh (jigsaw puzzles), hình khối (building blocks), hoặc tô mầu, vẽ tranh. Nhiều em tỏ ra có năng khiếu và yêu thích những hoạt động nầy ở gia đình và trong lớp học. Khả năng chơi xây dựng càng cao thì nguy cơ bị khuyết tật trí tuệ đi kèm của trẻ tự kỷ càng thấp. Kiểu chơi nầy có thể là thước đo trí tuệ không bằng lời (nonverbal IQ) rất đáng tin cậy.
Mình nhớ, khi vip được 3 tuổi rưỡi, nhờ vào sự quan sát và biết vip có sở thích ráp hình, xây hình khối trên sàn nên mỗi ngày mình cố gắng dạy vip mầu sắc, số đếm bằng xe, tầu lửa, rồi dạy vip đọc và nhận dạng những từ vựng đơn giản, rồi ráp thành câu bằng những hộp chữ có sẵn khuôn và hình ảnh đi kèm.
6, Kiểu chơi đòi hỏi sự vận động chân tay (physical play):
Lên xuống cầu thang, chạy nhảy, đi xe đạp, chơi đùa ngoài trời như ném banh, xích đu, cầu tuột có thể giúp trẻ phát triển cơ bắp lớn. Vì vậy, ngay từ khi trẻ còn nhỏ, phụ huynh cũng như người hưỡng dẫn của trẻ hãy tạo cơ hội để trẻ có thể tham gia các hoạt động thể chất, từ đó giúp trẻ hoàn thiện kĩ năng chơi này ở trẻ.
7, Kiểu chơi giả vờ (pretend play):
Cho gấu bông ăn, cởi ngựa, lái xe, mặc áo quần đóng vai người hùng, làm cảnh sát, thủy thủ là những trò chơi cần sự nhập vai và giàu tưởng tượng (role playing). Khác với những trẻ bình thường, chơi giả vờ là kiểu chơi khó nhất đối với trẻ tự kỷ. Tuy nhiên, người hướng dẫn có thể dùng hình ảnh và phân đoạn trò chơi thành từng bước nhỏ dễ hiểu để dạy trẻ tự kỷ phát triển thêm những kỹ năng ngôn ngữ, giao tiếp xã hội. Hầu hết các trẻ tự kỷ, nói được hay không nói được, đều gặp khó khăn khi học cách chơi giả vờ ở các lớp nhà trẻ. Vip mình cũng không ngoại lệ.
8, Kiểu chơi nhập cuộc, giao tiếp xã hội (social play):
Mặc dù người hướng dẫn có thể đánh giá khà năng chơi của trẻ tự kỷ ở mức độ hay còn hạn chế trong giai đoạn nào đó, vấn đề tạo điều kiện, khuyến khích trẻ tự kỷ hợp tác và chơi theo từng nhóm nhỏ là điều rất khó thực hiện, bởi vì trẻ tự kỷ có khuynh hướng chơi một mình (playing alone or solitary play), hoặc chơi song hàng nhưng không nhập cuộc (playing alongside or parallel play). Điều nầy có thành công hay không còn tùy thuộc vào kinh nghiệm của người dẫn dắt, nhất là khả năng giao tiếp, thích hòa đồng của con em.
9, Kiểu chơi có tính cách chia sẻ (associative play):
Quan sát lâm sàng cho thấy rất ít trẻ có rối loạn phát triển nói chung, trẻ có rối loạn phổ tự kỷ nói riêng có thể tự biết chia sẻ đồ chơi khi chơi cùng bạn bè, anh chị em của chúng. Và đây cũng là kĩ năng tương đối khó đối với các bậc phụ huynh khi hỗ trợ con kĩ năng này. Thông thường để dạy trẻ kĩ năng này các giáo viên thường tập cho trẻ biết nhường nhịn và chờ đợi đến lượt mình bằng những trò chơi đánh đu, cầu tuột, đi xe đạp và chuyển đổi kiểu xe cho nhau.
10, Kiểu chơi có tính cách hợp tác và tuân theo quy luật (cooperative play):
Cách chơi này đòi hỏi trẻ tự kỷ phải có sự phát triển về khả năng ngôn ngữ một cách tương đối so với các trẻ bình thường. Ở trường, theo quan sát thấy được các trẻ tự kỷ gặp nhiều trở ngại khi cùng nhau xây các tòa nhà cát (sand castles), chơi đếm số trốn tìm, cùng nhau nhặt bi, sỏi mầu.
Chơi và dạy trẻ tự kỷ đòi hỏi sự kiên trì, kể cả sự tốn kém, hy sinh rất nhiều về thời gian và tiền bạc. Sự sàng lọc trợ cụ, cân nhắc sự an toàn, biết dựa vào sở thích cuốn hút cá biệt, tạo nên hứng khởi qua những giáo án nho nhỏ hằng ngày ở gia đình là những yếu tố cần thiết giúp trẻ tự kỷ chơi mà học, học mà chơi có hiệu quả nhất.
nguồn: Fb Danang Ho (phụ huynh)
Bài viết đã được giản lược về nội dung nhằm đảm bảo tính dễ hiLS
